Dilara Yeşilyaprak ile birlikte @RekabetRegulasyon.com –

Piyasalarda kartellerin nadiren görülmesi, rekabet otoritelerinin yaptırımlarından çok bu tür oluşumların doğasından kaynaklanan bir durumdur. Bir kartelin kurulması ve faaliyetini sürdürebilmesi için birçok koşulun bir araya gelmesi gerekir. Bazı koşullar diğerlerinden daha önemli olabilir, ağır basabilir. Ancak genel olarak kartelin çökmesinin temel sebebi bu koşullarda yaşanan bozulmalar, organik yapıdaki değişikliklerdir. 

Sanayi iktisadı kitapları^[1] bu koşulları – oyun teorisi sayesinde – standart bir şekilde sunuyor. Ancak çoğu zaman bunlar uzun ve sıkıcı bir liste olarak karşımıza çıkıyor. Oysa bunların bir çoğunu diziler, filmler veya günlük haberler üzerinden anlatmak da mümkün. Biz bu yazıda bunu deneyeceğiz.

Öncelikle bir kartelin kuruluş aşamasını anlatarak başlayalım…

Bir pazarda, 10 (eşit) firmanın sadece 4-5’inin bir araya gelip oluşturduğu bir organizasyon – adı kartel de olsa – etkin olamaz. Buradaki sorun kartelin yeterince kapsayıcı olmamasıdır. Böyle durumlarda kartel üyesi firmalar ürünlerini belirledikleri yüksek fiyattan satmayı beklerken, müşterilerini (göreceli olarak fiyatları düşük kalan) diğer firmalara kaptırırlar. Bunu öngörebilenler kartel içinde yer almazken, öngöremeyenler zamanla yanlış yaptıklarını anlarlar. Dolayısıyla bir kartelin kurulabilmesi o pazarda faaliyet gösteren kayda değer tüm firmaların bu oluşuma katılımını gerektirir. Oluşumun var olabilmesi için de organikleşen kurallara uyum şarttır.

Kural 1: O yoksa biz de yokuz!

Netflix’in Narcos: Mexico dizisinin^[2] 2. bölümünde (Plaza Sistemi), bir kartelin kapsayıcı olmadan kurulamayacağını gören Felix’in tüm tarafları masada tutmaya yönelik harcadığı çaba bu durumu çok iyi anlatıyor. Bir uyuşturucu üreticisinin diğerini bu oluşumda istememesi kapsayıcılığın azalmasına, bu da kartelin dışında kalan bu üreticinin fiyat kıracağı endişesine sebep oluyor. Kartel konusunda tecrübeli uyuşturucu üreticileri bu endişelerini dile getirirken, “O yoksa biz de yokuz” diyor.

Benzer bir durumu – fakat bu defa tersinden – dünya petrol piyasasında da görmek mümkün. Yasal bir kartel olan OPEC (Petrol İhraç Eden Ülkeler Örgütü)^[3], kurulduğu yıllarda dünya petrol üretimin %60’ından fazlasını sağlıyordu. Fakat zaman içinde yeni teknolojilerin gelişmesi, yeni rezervlerin bulunması ve yeni oyuncuların sahneye çıkması ile payı %30’lar civarına geriledi^[4]. Bu durum OPEC’in dünya pazarındaki etkinliğini ciddi oranda azalttı. Üretimi kısıtlamaya yönelik hamleler fiyatları yükseltmekten çok üye ülkelerin gelirlerinin azalmasına sebep oldu. Pazardaki kapsayıcılığının giderek azalması kartel içinde anlaşmazlıkların ortaya çıkmasına zemin hazırladı. 

Kural 2: Disiplin şart!

Kartelin sürdürülmesi için en önemli unsur, kartel içinde belli bir disiplinin sağlanması. Burada iki mesele karşımıza çıkıyor: 

1. Kartelin belirlediği kurallara uymayanların tespiti 
2. Kurallara uymayanların cezalandırılması

Tarafların birbirlerinin uyguladığı fiyatı veya ürettikleri miktarı gözlemleyebilmesi bu disiplini kolaylaştırıyor. Gözlemleyemedikleri durumda devreye ihbar mekanizmaları giriyor. 

Fakat asıl sorun kurallara uymayanların nasıl cezalandırılacağında düğümleniyor. Zira caydırıcı ve etkin bir cezalandırma mekanizması yoksa kartelin dağılması an meselesi oluyor. O yüzden genelde kartel üyelerinin en büyüklerinin cezalandırıcı bir rol üstlenmesi gerekiyor.

Piyasa yoluyla cezalandırma genelde büyük firmaların disiplinsiz davranan küçük firmaları düşük fiyatlar yoluyla piyasa dışına çıkarma stratejisine dayanıyor. Fakat, bu tür stratejiler o büyük firmayı da zarara sokuyorsa çoğu zaman caydırıcı bir tehdit olmuyor, uygulanamıyor ve kartel dağılıyor.

Fakat Narcos^[5] veya Narcos: Mexico dizilerinde kartelin kurallarına uymayanların nasıl cezalandırıldığını ve bu korkunun nasıl disiplini sağladığını aşağı yukarı her bölümde görüyoruz. Şirketlerden farklı olarak asıl sermayeleri şöhretleri olan kartel liderleri, bunu korumak için kendilerine zarar verse bile cezalandırma işlevlerini bir o kadar cani bir o kadar da şöhretlerine şöhret katacak bir biçimde uyguluyorlar. Organikleşmiş ve fakat oldukça zekice tasarlanmış bu korku ve dehşet halini sürdürebildikleri sürece de karteli hayatta tutabiliyorlar.

Buna benzer bir stratejiyi Cem Yılmaz’ın oynadığı ilk sinema filmi olan Her Şey Çok Güzel Olacak’ta^[6] da görmek mümkün. Filmde Altan’ın, abisinin çalıştığı eczaneden çaldığı uyuşturucu hapları piyasa sürmesi ile mafya babasının devreye girip buna dahil olanları cezalandırdığını görüyoruz. Yasadışı olması sebebiyle riskin yüksek olduğu bir işte getirinin de yüksek olması bekleniyor. Bu yüzden piyasadaki fiyatın düşmesine sebep olabilecek herhangi bir hareket hoş karşılanmıyor, disiplini sağlamak için de cezalandırılıyor.

Bu kısmı OPEC’ten bahsetmeden kapatmak olmaz! OPEC yasal bir kartel olmasına rağmen disiplin sorunları yaşayan bir yapılanma. Dünya petrol piyasasındaki kapsayıcılığı azaldıkça bu daha da görünür hale geliyor. Tabi ki yasal bir kartelden mafyavari cezalandırma yönetimleri beklenmez. Ama en azından büyük üreticilerin ikna gücünü kullanması beklenir. 

Peki, disiplinsizliği yapan en büyük üretici ise ne olacak? Suudi Arabistan kartel içerisindeki en büyük üretici. Bir anlamda kartelin lideri, fakat aynı zamanda en haylazı. Diğer ülkelere kıyasla müthiş bir maliyet avantajı var. Bir varil ham petrolü 5-6 dolara çıkartabiliyor^[7]. Hızlı büyüyen kamu borçlarını finanse edebilmek için çıkarabildiği kadar çok petrol çıkartıp gelir elde etmeyi hedefliyor. Kendisini cezalandıracak bir güç olmadığı için de kartelin çözülmesi hızlanıyor.

Son bir not

Kartellerin kurulmasının veya sürdürülmesinin bazı koşulları gerektirmesi rekabet otoritelerine düşen rolü azaltmıyor. Aksine bu koşulların var olduğu piyasaların tespiti, bu piyasalara yönelik tarama araçlarının kullanımı büyük önem taşıyor. Bunun için bir önceki yazımıza bakabilirsiniz.

^[1] Bknz. WALDMAN, D. E., & JENSEN, E. J. (2016). Industrial Organization: Theory and Practice. Routledge. Bölüm 9. İlgili bölüme GoogleBooks’tan erişmek için https://bit.ly/2xcAEJJ.

^[2] NETFLIX (2018). Narcos: Mexico. Erişim tarihi 10.03.2020, https://www.netflix.com/tr/title/80997085.

^[3] 1960’larde üye ülkeler ile petrol fiyatlarının koordinasyonu ve dengede tutulması amacıyla kurulan OPEC, bir taraftan petrol üreticilerinin gelirlerinde süreklilik sağlarken diğer taraftan tüketicilere sürekli, etkin ve ekonomik bir şekilde petrol sağlanmasını hedeflemektedir. Bu kapsamda, OPEC yasal bir kartel olarak nitelendirilmektedir.

^[4] The ECONOMIST (Dec. 4 2014) Making the best of a low price. Erişim tarihi 1 Aralık 2018, https://www.economist.com/finance-and-economics/2014/12/04/making-the-best-of-a-low-price.

^[5] NETFLIX (2015). Narcos. Erişim tarihi 10.03.2020, https://www.netflix.com/tr/title/80025172.

^[6] VARGI, Ö. (1998). Her Şey Çok Güzel Olacak. Erişim tarihi 20.03.2020, http://www.imdb.com/title/tt0263438/. Filmin tamamını Youtube’dan izlemek için https://youtu.be/eEQANkc1g5k.

^[7] The ECONOMIST (Dec. 4 2014).