BBC’nin 2010 yılında 26 ülkede yaptırdığı bir araştırmanın en çarpıcı sonucu, ankete katılanların yüzde 80’inin interneti temel bir hak olarak görmesiydi. Daha da çarpıcı olanı, Türkiye’de internet erişimini kendileri için temel bir hak olarak görenlerin oranının yüzde 91 olmasıydı. Bu oran Avrupa’da sadece Portekiz’de daha yüksekti.

Gelin görün ki, temel bir hak olarak gördüğümüz internet erişiminde modern dünyanın oldukça gerisinde yer alıyoruz. Her 100 kişiye düşen sabit internet bağlantısı OECD ülkelerinde ortalama 26 iken, bizde son iki yıldır 10’lar civarında ve artmıyor. Bölgesel açıdan bakıldığında doğu ve batı arasında çarpıcı bir fark var. Mobil interneti bu hesaba dahil ettiğimizde, bir iyileşme var gibi gözükse de, hem OECD ortalamasının (%62)  ancak yarısına erişebildiğimizi, hem de mobil veri kullanımının sabit internettekinin sadece yüzde 4’üne ulaşabildiğini belirtelim.

İnternete bağlanmanın belirleyicileri neler?

Türkiye’de internete bağlanmanın belirleyicilerinin neler olduğunu merak ettik ve TUİK’in Hanehalkı Bilişim Teknolojileri Kullanım Anketi’ni kullanarak bu soruya bir cevap aramaya çalıştık. İlk bakışta, internete bağlanmanın temel belirleyicilerinin, internet sağlayıcıları arası rekabet ve sunulan hizmetin fiyatı ve kalitesi olduğu düşünülebilir. Ancak, Harvard Üniversitesi Berkman Merkezinin yaptığı geniş kapsamlı bir araştırma, dünyada internete bağlanmanın asıl belirleyicilerinin demografik, sosyoekonomik ve coğrafyaya bağlı faktörler olduğunu ortaya koyuyor. Yani, rekabetin gelişmesi (ve buna bağlı olarak fiyat ve kalitenin iyileşmesi), sanıldığı gibi en etkili veya tek başına belirleyici faktör değil. Türkiye için yaptığımız çalışmanın sonuçları bu bulguları destekliyor. TUİK’ten elde ettiğimiz verilerle yaptığımız analizlerde eğitimli, genç, çalışıyor olmanın, sabit veya mobil telefon aboneliğine sahip olmanın, internete bağlanma olasılığını arttırdığını gördük. Daha yaşlı, çalışmıyor olmanın, kalabalık hane içinde yaşamanın ise (beklenebileceği gibi) bu olasılığı azalttığını gördük. Bir de, tabii ki kadın-erkek eşitsizliğini: kadın olmak (erkeklere göre) internete bağlanma olasılığını azaltıyor.

Bunlar beklediğimiz sonuçlardı. Bir de, özellikle merak ettiklerimiz vardı. Öncelikle, elimizdeki sosyoekonomik ve demografik değişkenler ile kontrol etmemize rağmen, Türkiye’nin doğu bölgelerinde yaşamanın, batı ve orta bölgelere nazaran internet erişimine sahip olma olasılığını düşürdüğünü gördük. Yani birçok konudaki bölgesel eşitsizliğin, maalesef internet erişiminde de varlığını doğruladık.

İnternet erişimi sahibi olmanın belirleyicileri

Bizi teselli eden bilgi ise, hanede ilköğretim çağında çocuğun bulunmasının internete bağlanma olasılığını arttırdığını görmek oldu. Bu oldukça değerli bir bilgi. Zira hükümetin ilk ve orta öğretimde sınıfları, öğrencileri ve öğretmenleri bilgi teknolojileri ile donatmayı planladığı FATİH adında bir projesi var. Böyle bir projenin hayata geçirilmesinin yaratacağı etkileşim ile internete bağlamanın tetiklenebileceğini düşünüp avunduk.

Peki, sayıları az da olsa internete bağlananlar interneti ne amaçla kullanıyorlar?

İnternetin kullanımı ile ilgili sonuçlar yine ilgili literatürü destekler nitelikte. Eğitimli, genç, erkek olmanın internet aktivitelerini kullanma olasılığını arttırdığını gördük. Ayrıca, çalışıyor olmanın sesli/görüntülü sohbet, oyun/müzik/film indirme gibi zaman alıcı aktivitelerin kullanım olasılığını, çalışmayanlara göre azalttığı bulduğumuz başka bir şey.

Çalışmanın literatüre asıl katkısı ise, internet aktivitelerinin sınıflandırılması ve bu sınıflandırmanın bölgeler arasında sergilediği farklılıklar. Konvansiyonel internet aktiviteleri olarak nitelendirebilecek, e-posta, gazete/haber okuma, sosyal medya gibi aktiviteler bölgeler arası farklılıklar göstermiyor, ya da batı ve orta bölgelere nazaran doğu bölgelerde kullanım olasılıkları daha yüksek. Fakat ileri aktiviteler olarak nitelendirebileceğimiz, bilgi arama, seyahat planı yapma, e-devlet, e-ticaret ve e-bankacılık gibi aktivitelerin, doğuya nazaran batı veya orta bölgelerde kullanım olasılığının arttığını gördük.  Bunun yanında eğlence amaçlı veya vakit geçirici aktiviteler olarak nitelendirilebilecek sesli/görüntülü görüşme, oyun oynama gibi aktivitelerin batı ve orta bölgelere nazaran, doğuda kullanım olasılığının yüksek olduğunu gördük. Bu bulguların sofistike bir özetini aşağıdaki tabloda görmeniz mümkün. Yalnız, bu tabloyu yorumlarken eğitim, yaş, cinsiyet, çalışma durumu, hanehalkı büyüklüğü gibi değişkenlerle de kontrol edildiğini hatırlamanızda fayda var.

 Neler yapılabilir?

Yukarıda sıralanan bulgular, doğu-batı düzlemindeki bölgesel eşitsizliğin internete bağlanma ve internetin kullanımı konusunda da varlığına işaret ediyor. Bu eşitsizliğin giderilmesi ya da azaltılması için neler yapılmalı sorusunu cevaplamaya bizim çalışmamızın açıklama gücünün yetmeyeceğini hemen söyleyelim. Fakat birkaç öneri sunmaktan da geri durmayalım:

Öncelikle, bölgeler arası gelir farklılığı ve internet servis sağlayıcılarının bölgesel fiyat ayrımcılığı yapmadığı mevcut durumda, doğu bölgelerde internete bağlanmanın göreli olarak daha pahalı olduğu tespitini yapabiliriz. Düzenleyici otoritenin (yani, BTK’nın) servis sağlayıcıların bölgesel fiyat farklılaştırması yapmasını teşvik edecek düzenlemeleri yapmasının, internete bağlanma konusundaki eşitsizliğin azalmasına yardımcı olabileceğini savunabiliriz.

Kullanım konusundaki bölgesel farlılıkların ise nereden kaynaklandığını ortaya çıkaracak yeni araştırmalara ihtiyaç var. Bu araştırmaların verileri ışığında bölgeye özel internet kullanımını teşvik edecek eğitimlerin verilmesi ve e-devlet hizmetlerinin sağlanması bizim aklımıza gelenler.

Sizlerin de aklına gelen çözüm önerilerini ve yorumlarınızı bekleriz. Çalışmanın tamamına aşağıdaki linkten erişebilirsiniz:

• Köksal, E. & Anıl, B. (2015). The Determinants of Broadband Access and Usage in Turkey: Do Regions Matter? Topics in Middle Eastern and African Economies, 17 (1), 114- 133. (PDF)